XVIII асырнынъ сонъки черигинден эдждатлар юрту – Къырымдан иджрет эткен халкъымызнынъ бинълердже хоранталарындан бир къысмы Добруджа (шимди Романия ве Булгъаристан) топракъларында ерлеше ве яшамакъталар. Бу юзйыллар девамында диаспорадаки миллетимизни бирлештирген, Ана-Ватаныны, тарихини, медениетини, тилини, динини унуттырмайып севдирткен ана-бабалар янъы несиль етиштирдилер. Иджрет ерлерде догъгъан Добруджа къырымтатар эдебиятынынъ уйкен несиль векиллеринден бири медениет эрбабы, тильшынас, шаир Исмаил Зиядин 1912 сенеси ноябрь 13-те Романиянынъ Костендже (Констанца) шеэринде дюньягъа келе. Исмаил Зиядиннинъ ана-бабасы асыл къырымлылар. Бабасы аджы Амет эфенди, генчлигинде Истанбулда медресе битирип Костенджеге кочькен, анда оджалыкъ ве хатиплик япкъан. Анасы Фатма ханым шейх Ислям Умер эфендининъ къызыдыр.
Исмаил Зиядин ильк тасилини Костенджеде алгъан сонъ, Меджидие медресесинде окъуй. О йыллары бу медреседе халкъымызнынъ ифтихары, медениет эрбабы, буюк шаир Мемет Ниязий оджалыкъ япа эди. Бу ал медресе талебелеринде, шу джумледен яш Исмаил де эдебияткъа авеслик уянмасына себепчи олгъандыр. Оджасы акъыллы, зекяветли Исмаилни айрыджа къайд эткен ве такъдирлеген эди. Чокъ йыллардан сонъ Исмаил Зиядин оджасынынъ къабирини зиярет эте ве «Мемет Ниязийнинъ къабири башында» (1991с.) шиирини ярата. Шиирден бир къач сатырны теклиф этемиз:
«Акъ ёлны косьтермеге
Якъты о бир мешъале,
Озю болды джавгъа къаршы
Тик тургъан бир таш къале!
Сёнмеди о мешъале
Юреклерде эп яна…
Унутмай халкъ ата джуртын.
Келеджекке инана.
Рахмет санъа, эй Ниязий!
Эмель, умют къайнагъы!
Ешиль джуртта далгъалансын
Озель Къырым байрагъы!
Исмаил Зиядин та генчлик чагъындан эдебияттан гъайры театр, музыка, спортнен авеслене ве мешгъуль ола. Медреседе окъугъан йыллары бедиий авескярлыкъ тёгереклеринде иштирак эте, халкъ оюнлары ве театраль группаларны тизип башлай.
Медресени битирген сонъ, о, оджалыкъ япмакънен берабер чокъ йыллар девамында шаркъ тиллери ве оларнынъ бири-бирлеринен олгъан алякъаларыны терен огренмеге мейиль бере. Бу бильгилер, озь заманында, онынъ иджадий фаалиетине тесири семерели ола.
1938 сенеси Лехистанны (Польша) зиярет эте. Бу ерде та XV асырда Къырымдан иджрет эткен къырымтатарларнен корюше. Костенджеге къайтып кельген сонъ, кендисине фикирдеш олгъаг бир къач генчнен Мемет Ниязий адына бир джемиет къура. 1940 сенеси къырымтатар шивесине уйгъунлаштырып, «Чора Батыр» дестаны эсасында учь пердели пьеса яза.
Исмаил Зиядин 1940-1942 сенелери Романия мусульманларынынъ Башмуфтийлигинде кятип вазифесинде хызмет эте. 1944 сенеси бильгилерини арттырмакъ макъсадында диний окъув юртунда окъуй. 1945 сенеси исе Букреш (Бухарест) шеэриндеки къуруджылыкъ институтына окъумагъа кире ве оны 1950 сенеси мувафакъиетнен битирип, муэндис дипломыны ала.
А.А.-Наджи озюнинъ «Исмаил Зиядин» адлы макъалесинде эдипнинъ иджадий фаалиети акъкъында шойле яза: «…Гъает агъыр сиясий ве социаль сарсынтылар алтында, муэндислик зенатыны кутьмекнен берабер Исмаил бей Романияда тюрк эдебияты ве медениетининъ инкишаф этмесине бутюн гъайретинен къошулды. 1948-1956 сенелери арасында тюркче дерсликлерде онынъ озьгюн шиирлери, икяелери ве роменджеден базы терджимелери дердж этильди.
Романия девлети Добруджа татарларынынъ шивесинде мектеплер ичюн китаплар нешир этильмесине къарар бермесинен, Исмаил бей Романия Академиясы ве Маариф назирлигининъ мейдангъа кетирген эйетине аза оларакъ кирсетиле.
Бу эйет татар шивеси акъкъында маруза азырлады ве шу тильге якъын олгъан бир элифбени огге сюрди. Исмаил бей эйетке аза олгъан аркъадашларынен берабер, уйгъунлаштырыладжакъ элифбенинъ олдукъча Тюркиеде къулланылгъан элифбеге якъын олмасы ичюн чокъ гъайрет сарф эттилер. Факъат эйетнинъ эксерий азалары бу фикирге къошулмадылар ве румын элифбесини, теклиф бизим тарафтан чыкъкъан киби косьтеререк, «ресмий элифбе» деп къабул эттирдилер.
…Бу йылларда базы кой ве кентлерде тюркче дерс берген мектеплер де фаалиетлерини девам эттире эдилер. Бу мектеплерге керек олгъан дерсликлерни айны бир языджылар ве оджалар азырлай эдилер. Шойле ки, тюркче дерс кечильген мектеплернен татарджа дерс кечильген мектеплер бераберликте фаалиет косьтере эдилер. Бу ал 1959 сенесине къадар сюрьди. 1959 сенесининъ сентябрь айындан башлап, Романия девлетининъ бир къарарына бинаэн, Добруджадаки миллетлернинъ мектеплери къапатылды.
…Исмаил бейнинъ бу вакъыттаки фаалиетине кельгенде исе шуны айтмакъ мумкюн: онынъ фаалиети Романиядаки «Догъу этюдлери къурумы»нынъ тешкилятчыларындан бири оларакъ, бу къурумнынъ чыкъаргъан «Studia et Akta Oriemtalia» журналында шарк медениети, тюрк ве татар медениетининъ нумюнелерининъ дердж этильмеси меселесине тараф мейиль берген эди…»
1956 сенеси Исмаил Зиядин Али Амет Аджынен муэллифдешликте къырымтатар мектеплери ичюн «Элифбе» китабыны азырлай. Исмаил Зиядиннинъ иштираги алтында 1957–1959 сенелери 1 – 5 сыныфлар ичюн «Окъув китаплары», «Грамматика» дерсликлери азырлана ве нешир этиле. О, «Ромендже-татарджа, татарджа-ромендже» лугъатларгъа баш муаррирлик япа.
Исмаил Зиядиннинъ эдебий иджады гъает чешитлидир. Эдипнинъ къалеми астындан чыкъкъан шиирлери, икяелери ве макъалелери буюк меракънен окъула, тойларда, джыйынларда эзберден айтыла. Онынъ эсерлери 1992 сенеси Романияда нешир этильген «Ренклер» китабындан, эм де Тюркие ве Югославияда дердж этильген джыйынтыкълардан ер алгъанлар. Исмаил Зиядиннинъ колемли, мундеридже джеэтинден зенгин, къырымтатарларнынъ урф-адетлерини тасвирлеген «Тепреч» ве«Той» дестанлары чокъ беллидир. «Той» дестаны он эки къысымдан ибарет олгъан къыз корюв, къудалыкъ, сёз кесим, той, никях ве саире мерасимлернинъ эр бири аталар сёзлери, чешит йыр ве чынълардан алынгъан парчаларны озюне эпиграф этип алгъандыр. Бу шиирий масалда тасвирленген левхаларда халкъымызнынъ асырлар девамында кутип кельген урф-адетлери, аньанелери, миллий табиат чизгилери буюк усталыкънен назикяне тасвир этиле:
Сёз кесим
(къыскъартылгъан)
«Алла бир, сёз бир»
Меселе инджеленди,
Гедже ярсына къадар.
Пек мунасип корюнди
Аджанай берген къарар.
Ёлгъа чыкъмагъа азыр
Эв алдында араба.
«Сёз бир»ге кетеджеклер
Эпси, къысым-акъраба.
Къонакъбайлар чапкъалап,
Къапыларны ачалар,
Кельгенлерге «Хош кельди»
Айтып къучакълашалар.
Къарт ичери киргенде
Эр кес аякъкъа турды.
Къартлыгъына сайгъынен
Къол алмагъа джувурды.
Ана, шайтип башланды
Экинди къавалтысы.
Сют, къаймакълы къавенен
Къокъулы гуль татлысы.
Арув кечти сёзлешме,
Пек яхшы анълаштылар.
Къудагъыйлыкъ къапысын,
Кениш-кениш ачтылар.
Къалтыравукъ сесинен,
Арада бир тынышлап
Джемаат таркъайджакъта
Къартий айтты бир къач лаф:
«…Пакизе къызым, окъу
Мусульмандже бир дуа
Дин-иман севгисинен
Нешеленсин бу юва!»
Исмаил Зиядин 1996 сенеси майыс 5-те Романияда вефат этти.
Ашагъыда элимизде ана тилинде нешир этильген китапларда, шу джумледен дерсликлерде, газеталарда, меджмуа саифелеринде эдипнинъ эсерлери ве онынъ аяты ве фаалиети акъкъында менбаларнынъ бир къысмыны дикъкъатынъызгъа теклиф этемиз.
Эдебият:
1. Зияддин И. Эки хораз. Къыш. Ильк яз. Мышыкънен тильки : Балалар ичюн шиирлер /И. Зияддин // Къырым, 1993, март 13.
2. Yüksel B. Dobruca Kırım Tatar edebiyatı : İsmail Ziyaeddin ve «Toy»/B. Yüksel // Kırım, 1993, № 4.- С.22
3. Зиядин Исмаил. Къояннен кирпи. Арслан териси кийген эшек. Къалпакънен аякъкъап: шиирлер /Исмаил Зиядин // Янъы дюнья, 1996, ноябрь 8.
4. Зиядин Исмаил. Той (Акъкъийнен Садетнинъ масалы): шиирлер/ Исмаил Зиядин // Йылдыз, 1998, № 8.- С.13-42.
5. Къандым Юнус. Исмаил Зиядин акъкъында бир къач сёз./ Юнус Къандым// Йылдыз, 1998, № 8.- С.8-12.
6. Сервет Б. Учь несиль, учь шаир : (къырымтатар шаирлери акъкъында) /Б. Сервет // Янъы дюнья, 2001, сентябрь 8.
7. Ziyaaddin İ. Oylaw : (şiir) / İ. Ziyaaddin // Kalgay, 2004, № 33.- С.5
8. Зиядин И. Къоянман кирпи; Къалпакъман аякъап; Арслан посты кийген эшшек; Той (Акъкъийнен Садетнинъ масалы): шиирлер / И. Зиядин // Къырымтатар иджрет эдебияты. Окъув къулланмасы / Тертип эткенлер: Къуртумеров Э.Э., Усеинов Т.Б., Харахады А.М.. – Симферополь: Къырым девлет окъув-педагогика нешрияты, 2002.- С.91-121.
9. Зиядин И. Ана тилим / И. Зиядин // Эй, ана тиль! Эй, тувгъан тиль!..: (Ана тилимиз акъкъында шиирлер) / Тертип этиджилер: Р. Фазыл, Ш. Селим. – Акъмесджит: КъДжИ «Къырымдевокъувпеднешир» нешрияты, 2008.- С.95.
10. Къуртнезир З. Къырымтатар эдиплери: омюр ве яратыджылыкълары акъкъында къыскъа малюматлар. – Симферополь: ООО «Эльиньо», 2017. – 340с.
Харахады А.М.,
«Къырымтатар медений-тарихий
мирас» музейининъ
кучюк ильмий хадими
