Учредитель Министерство культуры Республики Крым

«Истеелим акъ бир олсун!» (Оджа ве шаир У.Ш.Тохтаргъазынынъ (1881-1913) догъгъанына 140 йыл толувы мунасебетинен)

Ватанымызнынъ магърур дагълары этегинде, ешиль орман, багъ-багъчаларнен сарылгъан къадимий Коккозь коюнде (эвель Ялта уездине, шимди Багъчасарай районына бакъкъан) 1881 сенеси фукъаре аиледе Усеин Шамиль Тохтаргъазы дюньягъа келе. Чагъына еткен сонъ койдеки иптидаий (башлангъыч) мектепке къатнай. Амма яш экенде бабадан етим къала ве къоранталарынынъ кечиниши агъыр олгъаны ичюн, чешит ишлерде чалышмагъа меджбур ола.

Заманы келиндже окъувыны Акъмесджит шеэриндеки «Учительская семинария»да мувафакъиетли битире ве он алты яшындан оджалыкъ фаалиетини башлай. 1897 сенесинден Ялта этрафындаки Аутка коюнде, 1902 сенесинден Керчь ярымадасындаки Сараймин (Сараймен) коюнде, 1904 сенесинден исе Кефе уездиндеки Харджибие коюнде джемаат ярдымынен эки мектеп ачып, оджалыкъ эте. Улу маарифчимиз Исмаил бей Гаспринскийнинъ «Усул-и джедид» талиматы эсасында талебелерни окъутыр экен, фенлернинъ яхшыджа анълашылмасы ичюн озь башына янъы усул дерсликлерини тертип эте ве эльязма шекилинде къуллана. Тедкъикъатчы алимлернинъ малюматына коре У.Ш. Тохтаргъазы миллий тасилимизнинъ инкишафына мунасип иссе къошаркен, едиден зияде къыйметли дерсликлер, окъув къулланмалары азырлагъан, лякин нешир эттирмек чаресини тапамагъан.

Эхли-джемаатнынъ шуретини къазангъан илери бакъышлы оджа, авам халкъынынъ чар девлети зулумындан къуртулмасы ичюн сиясий арекетлерде де фааль иштирак эте. 1906 сенеси къыш айларында инкъиляпчы рухлу У.Ш. Тохтаргъазынынъ мектеби къапатыла ве чар такъипчилери тарафындан раат быракъылмадыгъы алда Коккозьге къайтмагъа меджбур ола. Базы малюматларгъа коре, шу вакъытларда кой фукъарелерининъ менфаатларыны къорчалап, учь дефа С.-Петербурггъа Земство идарелерине баргъан.

Сиясий кергинлик бираз ятышкъан сонъ, 1909 сенеси кене Харджибиеге келип, оджалыкъ фаалиетини девам эте.

Халкъымызнынъ сеадетли келеджеги огърунда эдипнинъ шахсий атешин куреши бир нумюне олмакъле, озь эсерлерининъ мундериджесинде яшайышкъа бакъышлары, къыймети, мунасебети къайгъы-къасеветлеринен, фикир-тюшюнджелери, гъае-истеклери, ишанч-умютлеринен бирдемлешип, ачыкъ-айдын беян этильгендир.

Бу девирде о, халкъ табакъалары арасында сынфий айрылыкъны даа зияде ачыкъ коре ве буны «Дюньяда не вар?» (1905) шииринде бойле ифаде эте:

Дюньяда чокъ аллар вар,

Эгри-догъру ёллар вар.

Сагъ, орта ве соллар вар,

Ачлар иле берабер –

Кечиниши боллар вар!

Кими чекер энине,

Кими чекер боюна,

Базы кенди динине,

Базы дженк мейданына,

Эписининъ мерамы шу!

Сен къазан вер, есин о!

Дигер бир «Тевъиди Шамиль» (1905) эсеринде исе, бир-бирине зыт кельген табакъаларгъа айырув, сыныфлаштырма больме дегиль де, аксине, бирлештирме мерамы, акъикъат эписи ичюн бир олмасы истениле:

Истеелим акъ бир олсун,

Бунынъчюн диван къурулсын.

Бу ёла джан къурбан олсун,–

Кель яналым, кель яналым!

Тапылсын дева эр дерде,

Къалмасын бир козьде перде,

Акъкъымыз енилен ерде,–

Кель яналым, кель яналым!

У.Ш. Тохтаргъазы халкънынъ эзиетли агъыр яшайыштан, фаджиалы алдан къуртулып оламагъанынынъ энъ эсас себеплеринден бири – джаилликте, джеалетте, мутаассипликте деп биле ве эски омюрнен курешни, ильк эвеля, окъувгъа, бильгиге сарылып илим саиби олмакъле арекетте коре.

Бу макъсадгъа эдинмек ёлунда усанмай чалышкъан эдип, 1910 сенеси язгъан бир манзум эсеринде халкъны джаиллик уйкъусындан уянтмакъ тешеббюси иле мураджаат эте:

Уян, халкъым, уян, козюнъни ач!

Къаранлыкъ, юкъунъа лянет сенинъ, эм юзюнъе!

Бахтиярыз биз айдынлыкъ, эм кучьлю зия иле,

Ярыкъ, эм бахтияр олур бу дюнья.

Хаятта экен языджынынъ бир къач эсерлери 1905-1907 сенелериндеки сербестликлер заманында «Терджиман» газетасында, «Шура» ве «Ени асыр» киби меджмуаларда нешир олуна. 1910 сенеси «Нале-и Къырым» серлевалы шиирлер джыйынтыгъы Къарасубазарда басылып чыкъа.

Ама, У.Ш. Тохтаргъазынынъ чешит маарифперверлик хызметлери, прогрессив фаалиети базы джаиль кой агъаларынынъ кейфине уймай. Шаирни ортадан къалдырмакъ истеген айры шахслар пейда ола. Нетиджеде, 1913 сенеси сентябрь 17 куню Харджибиеде оны пычакълап ольдюрелер.

Эдебиятымыз тарихында Усеин Шамиль Тохтаргъазы ялынъыз шаир дегиль, уста драматург ве несирджи сыфатында да беллидир. О, кемане ве физгармон чалгъан аджайип уста ве йырджы олгъаны малюмдир.

Языджынынъ «Моллалар проекти» (1909), «Рахимсиз бабалар» (1906) киби пьесаларына ве «Ягъмур дуасы» (1906) икяеси, «Саадет адасы» (1911) романына озь вакътында юксек къыймет кесильген эди.

1930 сенелерининъ экинджи ярысында, У.Ш. Тохтаргъазынынъ эльязмалары тапылгъан сонъ, Къырымтатар ильмий-тедкъикъат институты тарафындан эки томлыкъ сайлама эсерлери неширге азырлангъан эди. Лякин, дженк башлагъаны себебинден, олар басылмадылар. Сюргюнлик девиринде исе, гъайып олдылар.

1937 сенеси исе Къазан университетинде Керим Решидов (Джаманакълы) тарафындан «Къырымтатар халкъ шаири У.Ш. Тохтаргъазынынъ ичтимаий-сиясий ве эдебий фаалиети» мевзусында диссертация къорчаланды.

Дженктен сонъ Усеин Шамиль Тохтаргъазынынъ отузгъа якъын эсери «Эдебият хрестоматиясы» (1971) ве «Саадет ичюн» (1976) китапларына кирсетильдилер.

Буюк языджымыз Шамиль Алядиннинъ 1979 сенеси Ташкентте Усеин Шамиль Тохтаргъазыгъа багъышлангъан «Иблиснинъ зияфетине давет» адлы весикъалы повести дюнья юзюни корьди.

Къулланылгъан эдебият:

  1. Фазылов Р., Нагаев С. Къырымтатар эдебиятынынъ тарихы. Къыскъа бир назар. – Симферополь, 2001. – 640 с.
  2. Керимов И.А. Къырым языджыларындан Усеин Шамиль Тохтаргъазы (1881-1913). Къырымтатар тили ве эдебияты ильмий араштырма меркезининъ чалышмалары. КИПУ: джыйынтыкъ. Дж.1 – Симферополь, 2011. – 552 с.
  3. Бариев А. Языджынынъ сонъки куньлери // Ленин байрагъы.–1962. – январь 25.

4. Саадет ичюн. Шиирлер, поэмалар, пьеса. Усеин Шамиль Тохтаргъазы ве диг. Ташкент, 1976. – 140 с.

Харахады А. М.,

Къырымтатар медений – тарихий

мирасы музейининъ

кучюк ильмий хадими.

RU   QT
Обратная связь