XX асырнынъ 30-ынджы сенелеринде Къырымда миллий эдебиятымыз огърунда иджат эткен Умер Ипчи, Джафер Гъафар, Абдулла Дерменджи, Ибраим Бахшыш, Раим Тынчеров, Эннан Алимов, Шамиль Алядин, Юсуф Болат ве дигер несирджилеримиз сафына Мамут Дибагъ да къошулды.
Мамут Дибагъ 1905 сенеси Багъчасарай шеэринде эснафчы ЧЕЛЕБИ Осман ве Алименинъ къорантасында дюньягъа кельди. Мамут уйкен эвлятлары олып, ондан сонъ даа эки – Якъуб (1907) ве Амза (1913) огъуллары догъулгъаны беллидир. Къырымда совет укюмети тикленген сонъ, Дибагъ къорантасы озь шахсий мулькюнден айырыла ве укюмет такъибинден сакъынаракъ, Акъмесджит шеэрине коче. Дженктен эвельки йыллары Къырымда газет ве меджмуаларда чалышкъан Мамут Дибагъ, «Концерт» адлы ильк икяесини 1938 сенеси бастыра. Шу йылы «Къызыл Къырым», «Красный Крым» газетлери ве Къырым Языджылары бирлиги тарафындан отькерильген эдебий ярышта онынъ бу икяеси экинджи дередже мукяфатны къазана. Бундан сонъ эдипнинъ «Ферат», «Таш дуду», «Мусафирнинъ пешинден», «Коктен зембильнен энгенлер», «Балкъуртлар» адлы икяелери ве «Гизли нишан» пьесасы дюнья юзю корьди.
Языджынынъ сагълыгъы зайыф олгъанына бакъмадан, о, гонъюлли оларакъ, Улу Ватан дженки башлангъан ильк вакъытындан фашист баскъынджыларына къаршы дженкявер сафкъа къошула. 1942 сенеси Акъяр шеэри мудафаасы ичюн алынып барылгъан къатты урушларда Мамут Дибагъ джаныны феда эте. О, Ватан дженкинде эляк олгъан он эки къырымтатар языджыларымыздан биридир.
Элимиздеки малюматларгъа коре Мамут Дибагънынъ эки огълан къардашы да Улу Ватан дженкинде иштирак этелер. Дибах (менбада бойле) Якъуб Османович, старшина, 1945с. эляк олды – деп бериле «Хатыра Китабы»нда*. Одесса дживарындаки урушта румын аскерлерининъ къолуна тюше ве Румыниянынъ концлагерьлеринде совет аскерлерининъ азат эткенине къадар булуна. Озьбекистанда сюргюнликте олгъан халкъымызгъа 1945 сенеси барып къошула. Ве шу йылы Фергъана областынынъ Кувасай шеэр госпиталинде дженктен алгъан агъыр яралары акъибетинде вефат эте. Дибах (менбада бойле) Амза Османович исе 1941 сенеси кузьде Перекоп богъазы муаребесинден сонъ, Акъяр мудафаасы заманында 10 ноябрь 1941с. хаберсиз гъайып ола.
Мамут Дибагъ нефислик джеэтинден озюне хас усулнен пишкин эсерлер яратып башлагъан истидатлы языджы эди. Эдип озь эсерлеринде халкъымызнынъ аятындаки денъишмелерни, ынтылувларыны, хаял-умютлерини эмексеверлигини, табиат чизгилерини джанлы ве муайен (конкрет) образларда усталыкъ ве инджеликнен тасвир эте. Бу эсерлер саде, анълайышлы, ифадели халкъ тилинен язылгъаны ичюн окъуйыджыларнынъ алгъышыны къазанды. Дженктен эвель рус тилинде тертип этильген «Татарские писатели Крыма» (1940) джыйынтыгъына языджынынъ эки икяеси кирсетильген эди. Дженктен сонъки йыллары Мамут Дибагънынъ юкъарыда адлары анъылгъан эсерлеринден базылары «Баарь эзгилери» (1957), «Он экилернинъ хатиреси»(1970) джыйынтыкъларында ве «Йылдыз» (1986-№4; 1995-№3) меджмуасында дердж олундылар. Мамут Дибагънынъ эсерлери белли бир девирден газетлер ве меджмуалардан, бедий неширлер, дерсликлер ве окъув къулланмаларындан огренилип кельмектелер. Эдебиятымызнынъ къыйметли бир парчасы оларакъ эдипнинъ эсерлери халкъымызнынъ медений-бедиий хазинесине къошулып, келеджек несиллерге мирас олып къалмакъталар.
Менбалар:
- Аблязов Эмир. Братья Дибаг / Эмир Аблязов // Голос Крыма. – 2016. – Май 13. – № 19 (59).
- Къуртнезир Закир. Къырымтатар эдиплери: омюр ве яратыджылыкълары акъкъында къыскъа малюматлар / Закир Къуртнезир. – Симферополь: ООО «Эльиньо», 2017. – 340 с.: фото.
- Нагаев Сафтер. Истидатлы несирджи эди / Сафтер Нагаев // Ленин байрагъы. – 1973. – Июль 5.
- ОБД «Мемориал». – Электронный архив.
- *Эмин Сеитумер. Хатыра Китабы. / Сеитумер Эмин. – Симферополь: Къырым девлет окъув-педагогика нешрияты, 2001. – 400с.
Харахады А.М.,
Къырымтатар медений-тарихий музейининъ
кучюк ильмий хадими
