Учредитель Министерство культуры Республики Крым

«Кунеш догъар алдындан» (Керим Джаманакълынынъ (1905 – 1965) догъгъанына 115 йыл толувы мунасебетинен)

Къырымтатар шиириети, эдебиятшынаслыгъы, фольклоршынаслыгъына дегерли иссе къошкъан белли педагог, алим ве шаир Керим Джаманакълы (Керим Абдурешит-огълу Решидов) 1905 сенеси январь 21-де Кезлев (Евпатория) уездининъ Джаманакъ коюнде дюньягъа кельди. Фадьме Эмирамет-къызы ве Абдурешит Таир-огълу Решидовларнынъ чокъ балалы къорантасында Керимнинъ бир агъасы – Фетта, дёрт къардашы: Азиз, Меннан, Ваид, Абхаир ве бир къыз къардашы Ребия олгъан. Миллий-неслий тербие алгъан, балалыкътан бир-бирине ярдым этмеге огренген, ана-бабалары кечинген сонъ биле, агъалары кучюк къардашларыны бакъкъанлар. Эписи окъумышлы инсанлар олып етишкенлер.

Керим, кой мектебини битирген сонъ, 1924 сенеси Акъмесджит (эвельки Тотайкой) педагогика техникумына окъумагъа кире. Бир девирде окъугъан акъранлары – Зиядин Джавтобели ве Гъафар Булгъанакълынен эдебий тёгерекке къатнаркен, оларнынъ тесиринде поэзиягъа мейиль бере ве шиирлер язып башлай. Бу сенеден итибарен газет ве журналларда «Джаманакълы» имзасынен онынъ шиирлери девамлы басылып тура.

1927 сенеси Багъчасарайда «Азатлыкъ йырлары» адлы биринджи шиирий джыйынтыгъы басылып чыкъа.

1928 сенеси техникумны битирип, 1 йыл къадар Багъчасарай районы Алма-Тархан кой мектебинде оджалыкъ япа. 1929 – 1933 сенелери Къырым Девлет педагогика институты къырымтатар тили ве эдебияты факультетининъ студенти, сонъ айны институтнынъ рус эдебияты кафедрасы аспиранты сыфатында 1933 – 1936 сс. ильмий ишке бельсене, эм де 1935-тен 1937-сине къадар институтта оджа олып чалыша.

1934 сенеси белли тюркшнас алимлер академик А.Н. Самойлович ве профессор Г.К. Дмитриев ёлбашчылыгъында СССР Илимлер Академиясы тарафындан къырымтатар тили, эдебияты ве фольклорыны огренюв ичюн тешкилятландырылгъан махсус экспедициянынъ фааль иштиракчиси ола. Бу топланылгъан материаллар илериде оладжакъ алимнинъ ильмий-тедкъикъат менбалары олмакъле, халкъымыз ичюн гъает къыйметли асабалыкъ олып къаладжакъ. Бойледже, Керим Джаманакълынынъ «Фольклор топлав методикасы» (1934) рисалеси, «Чынълар ве манелер. Къырымтатар фольклорынынъ биринджи джыйынтыгъы» (1936), «Русча — татарджа эдебият ве эдебият бильгиси терминлери» (1936) адлы китаплары; «Къырымтатар совет эдебияты», «Къырымтатар фольклорыны топлама акъкъында», «Умер Ипчи (Алкедай)», «Масал текерлемелери акъкъында» ве дигер макъалелери басыла.

Шу сенелери Керим Джаманакълы эдебиятымызнынъ классигине багъышлангъан «Къырымтатар халкъ шаири Усеин Шамиль Тохтаргъазынынъ ичтимаий-сиясий ве эдебий фаалиети» мевзусында намзетлик диссертациясыны яза ве оны 1937 сенеси Къазан Девлет педагогика институтында мувафакъиетнен къорчалай. Айны шу сенеси оны Языджылар бирлигине къабул этелер. К.Джаманакълынынъ шиирлери рус тилине терджиме этилип «Поэты Крыма» (1937), «Татарские писатели Крыма (1940) адлы джыйынтыкъларда ер ала.

Макъсаткяр алим 1937 – 1941 сенелери А.С. Пушкин адына Ильмий – тедкъикъат институтында эдебият ве фольклор секторынынъ баш ильмий хадими олып чалыша. Бу девирде Керим Джаманакълынынъ «Анайнынъ йыры.(Балалар ичюн шиирлер)» (1940), «Бахтлы халкънынъ йырлары» (1940), «Чынъ ве манелер» (1940), «Масаллар.1 том» (Амет УСЕИН иле муэллифдешликте,1941) джыйынтыкълары, эм де айры языджыларнынъ яратыджылыкълары ве фольклорымыз акъкъында колемли макъалелери басыла.

Улу Ватан дженки башлангъанынен, Джаманакълы къорантасындан дёрт агъа-къардаш: Керим, Меннан, Азиз ве Абхаир урушкъа кетелер. Учю сагъ-селямет къайта, амма чокъ языкъ, Меннан, Акъяр шеэри мудафаасында эляк ола (О, «Он экилернинъ хатиреси» китабындаки шаиримиз Меннан Джаманакълыдыр).

Керим Джаманакълынынъ 1941 – 1943 сенелери джебэ газеталарында шиирлери, макъалелери ве очерклери басыла. О, эфсаневий къараманымыз акъкъында биринджилер сырасында язгъанлардан олып, учь очеркини бир китапчыкъта «Къырымтатар батыры (Аметхан Султан)» адында 1943 сенеси Къазан шеэринде нешир эттире.

1944 сенеси СССР Алий тасиль назирлиги оны Самаркъанд (Озьбекистан) педагогика институтына ишке ёллай. Арадан бир йыл кечкен сонъ, Керим Джаманакълы Татарыстангъа, рефикъасы Рашида эвлятларынен яшагъан ерге, кочюп бара. 1945 сенесинден Алабугъа (Елабуга) Девлет педагогика институтынынъ доценти, 1948 сенесинден исе рус ве четэль эдебияты кафедрасынынъ мудири оларакъ омюрининъ сонъуна къадар чалыша.

Керим Джаманакълы ильмий ве эдебий ишлерини девам этеркен, о, М.Ю. Лермонтов, А.М. Горький, В.В. Маяковский, Гъ. Тукъай, Г. Ибрагимовларнынъ яратыджылыкълары акъкъында буюк колемли макъалелер яза. Белли татар шаири Муса Джалильнинъ фаалиетине монографиясыны багъышлай ве «Лирик шиирлер» китабыны чыкъара.

Керим Джаманакълынынъ миллий шиириетимизге къошкъан иссесине келиндже, ал-азырда элимизде сексен къадар чешит: табиат гузеллигине, сербест эмекке, яшлыкъкъа, ватанперверлик, садыкълыкъ, джесаретлик, инсаниетлик, халкълар достлугъына, Ватан асретлигине ве дигер мевзуларагъа аит манзум эсерлери беллидир. Шаирнинъ 1920-джи ве 1930-джы сенелерининъ биринджи ярысына аит эсерлеринде яшайышкъа ишанч ве умют, котеринки рух укюм сюрьсе:

«Яшав!» деп багъыра джарлы халкъларгъа,

Кунешсиз сарайгъан гулистан багъларгъа.

Эп шенълик, хош яшав бермеге тилей,

Капитал мельунны джоймагъа тилей.

(«Яшлыкъ». Истикъбаль ёлунда) (1927с.) адлы ве дигер шиирлеринде келеджек девирге умютли къуванч мотивлери догъгъан олса, 1930-джы сенелерининъ экинджи ярысындаки буюк репрессия далгъасы, сонъра дюнья савашы, 1944 сенеси миллетимизнинъ, эм де дигер халкъларнынъ ватанларындан сюрьгюнлиги — шаирнинъ иджадына тесири ве тасвирини ачыкъ-айдын корьмектемиз:

Неге-неге къаргъамайым?!

Не ичюн лянет айтмайым?!

Акърансыз яманлыкъкъа

Юрегимде кин тутмайым?!

Иль душманы исим къатты:

Чечен, къалмыкъ, бизлерге.

Бинъ лянетли шахыс культы

Къан тёктирди козьлерге.

(«Меним къаргъышым» (1962с.) шииринден)

Керим Решидов (Джаманакълы) 1965 сенеси август 1-де Алабугъа шеэринде (Татарыстан) кечине ве татар мезарлыгъында дефн этиле.

Эдипнинъ вефатындан сонъ Ташкентте К. Джаманакълынынъ «Достларыма» (1973с.) ве Алабугъада «Эсерлер» (2005с.) адлы эдебий

джыйынтыкълары нешир этильди. 2016 сенеси Къазанда Д.Г. Галлямова муэллифлигинде Керим Решидов — Джаманакълынынъ аяты ве иджадына багъышлангъан китабы дюнья юзю корьди.

Къулланылгъан эдебият:

1. Керим Джаманакълы. Энъ къадирли, сюйген ерим. /тертип эткен.:Эмирсуинова Н., Юнусов Ш. – Симферополь, 2019. – 216 с.

2. Риза Фазылов. Шаир ве оджа. / Ирмакълар. Эдебий макъалелер, очерклер, хатырлавлар, левхалар. – Симферополь, 2002. – С.301-305.

3. Закир Къуртнезир. Къырымтатар эдиплери: омюр ве яратыджылыкълары акъкъында къыскъа малюматлар. – Симферополь,2017. – 340 с.

4. Исмаил Асаногълу Керим. Библиографик косьтергич. Библиографический указатель печатных книг, статей и произведений на крымскотатарском языке: 1618 – 1944 гг. – Симферополь, 2009. – 324 с.

Харахады А.М.,

Къырымтатар медений-тарихий мирасы музейининъ

кучюк ильмий хадими

Галерея

RU   QT
Обратная связь