«Миллий маариф яшай экен,
халкъымыз да яшар.
Халкъымыз яшар экен,
улу Исмаил бей Гаспринскийнинъ ады да яшар»
Осман Акъчокъракълы.
Исмаил Мустафа огълу Гаспринский (тахаллюслери Молла Аббас, къартагъа, татарин, Молла акъай, мулла, мусульманин) 1851 сенеси март 8 (21) куню Таврия губерниясынынъ Ялта уездиндеки (шимди Багъчасарай районы) Авджыкойде догъды. Вакъыт иле Акъмесджитте, Воронежде, Москвада, Истанбулда ве Парижде (Сорбонна) тасиль алды.
Къырымнынъ чешит мектеплеринде ве «Зынджырлы» медреседе оджалыкъ фаалиетини башлагъан И. Гаспринский, эски окъутув усулларына къаршы чыкъып, Багъчасарайда 1884 с. янъы усул мектебини ачты. Намлы «Ходжа-и-субьян» («Учитель детей») ве дигер дерсликлер азырлады. Эвеля Къырымда, сонъ исе Шаркъ мусульман халкълары арасында «Усул-и джедит» (Джадидизм – дюньявий янъыджа окъутув усулы) маарифчилик арекетини мейдангъа кетирди. «Усул-и джедит» Къырымдан гъайры, тюркий халкълары яшагъан дигер (13-тен зияде) мемлекетлерде де яйылды.
1879 сенеси Багъчасарай шеэр головасы оларакъ сайланды ве бу вазифеде 1884 сенесине къадар булунды. Публицистикагъа авеслиги ве истидаты оны яваш-яваш газетаджылыкъ фаалиетине кетирди.
Исмаил Гаспринский 1879 сенесинден къырымтатар тилинде «Тонгъуч» («Первенец»), «Шефакъ» («Заря»), «Файдалы эглендже» («Полезное развлечение») (1879 –1880), «Закон» (1881) киби газетлернинъ сынама неширини азырлагъан олса да, ресмий таб этюв акъкъыны аламады.
Лякин, 1883 сенеси апрель 10 (23)-тен башлап омюрининъ сонъуна къадар «Терджиман» газетасыны, арада «Миллет», «Алем-и нисван», «Ха-ха-ха», «Алем-и субьян» газеталарны ве меджмуаларны нешир этти. Озюнинъ шахсий куньделик матбуатындан гъайры, илим ве турмушнынъ чешит сааларына багъышлангъан юзлернен китап ве рисалелер басып, миллий тасильнинъ дереджесини чокъ керелер юксельтти.
Исмаил Гаспринскийнинъ гъае ве фикирлери «Терджиман» газетасы вастасынен Къырымдан гъайры Идель-Урал, Хива ханлыгъы, Бухара ханлыгъы, Аджемистан (Персия), Чин мемлекети (Китай), Тюркие, Мысыр (Египет), Булгъаристан (Болгария), Френкистан (Франция), Исвечре (Швейцария), АКъШ (США) девлетлеринде яйынлана эди.
Эм де «Икъдам», «Себах», «Гъайрет», «Ватан», «Дикъкъат», «Хидмет», «Агонк», «Заман», «Каир», «Нил», «Ахтер», «Наасури» киби ислам халкъларынынъ неширлери И. Гаспринскийнинъ «Терджиман» газетиндеки малюматларынен файдалана эдилер.
«Дильде, фикирде, иште – бирлик!» шиарынен тюркий халкъларын бири-бирине якъынлашмасы ве миллий медениетлерини, сиясий анъларыны осьтюрюв огърунда буюк хызметлер япты.
Медений, ичтимаий ве сиясий фаалиети ичюн 1910 сенеси Исмаил-бей Гаспринский «Revue du monde musulman» адлы франсыз меджмуасынынъ эйети тарафындан Нобель мукяфатына такъдим этильди.
Исмаил Гаспринскийнинъ зенгин ве эр тарафлы ичтимаий ве иджадий фаалиетинде онынъ эдебий яратыджылыгъы айрыджа бир ер тута. Онынъ чокъ йыллар девамында «Терджиман» саифелеринде бастырып кельген чокътан-чокъ икяе ве къыссалары, эдебий парчалары, шиирлеринен бир сырада «Фрэнкистан мектюплери» (1887), «Дар-ур-Рахат мусульманлары» (1904), «Судан мектюплери» (1889), «Къадынлар улькеси» (1890), «Делилер виляети» (1890) киби несир эсерлери «Молла Аббас» роман-эпопеясыны тешкиль этелер. Ондан гъайры И. Гаспринскийнинъ «Кунь догъды» (1906), «Юз йылдан сонъ» (1906) киби романлары, «Арслан къыз» (1893) ве дигер икяелери дюнья юзю корьдилер.
Исмаил Гаспринский озюнинъ неширджилик, миллетперверлик ве маарифперверлик арекетлеринен «Тюркий халкъларнынъ бабасы» унваныны къазанды.
Исмаил-бей Гаспринский 1914 сенеси сентябрь 11(24) куню вефат этти ве Багъчасарайдаки «Зынджырлы медресе»нинъ азбарында дефн олунды.
Улу мутефеккиримизнинъ адыны эбедийлештирмек макъсадыле Акъмесджитте ве Багъчасарайда эйкеллери тикленди. Къырымдаки бир сыра сокъакъларына, Акъмесджиттеки Миллий кутюпханемизге онынъ ады берильди.
Къулланылгъан эдебият
- Риза Фазылов, Сафтер Нагаев. Къырымтатар эдебиятынынъ тарихы. Къыскъа бир назар. – Симферополь: Къырым девлет окъув-педагогика нешрияты, 2001. – 640 с. – Къырымтатар тилинде.
- Исмаил Асан-огълу Керим. Эки асыр арасында. XIX-XX. На стыке веков / буклет /. Къырымдевокъувпеднешир, 1997 с.
- Закир Къуртнезир. Къырымтатар эдиплери: омюр ве яратыджылыкълары акъкъында къыскъа малюматлар. – Симферополь: ООО «Элиньо», 2017. – 340 с.: фото. – Къырымтатар тилинде.
Харахады А.М.,
Къырымтатар медений-тарихий мирас музейининъ
кучюк ильмий хадими.
