Абдулла Абиль-огълу (Абиллятиф-огълу) Лятиф-заде 1890 сенеси август 26 куню Акъмесджит шеэринде оджа къорантасында дюньягъа кельди. Бираз вакъыттан сонъ Абдулланынъ бабасы Абиль оджаны Ор-Къапу (Перекоп) уездине хызметке ёллайлар. Бундан себеп огъланчыкъ чёль тарафларда буюп осе. Абиль оджа огълуна бильги ашларкен, ана тилинен берабер рус тилини де огрете. Абдулла, 9 яшында экен бабасы сатын алгъан А.С. Пушкиннинъ бир сыра эсерлерини окъуп чыкъа.

Абдулла ерли рушдие мектебини битирген сонъ, гимназиянынъ единджи сыныфына бирден къабул олуна. Амма чокъ языкъ ки, базы бир себеплерден долайы, онъа гимназияны битирмек къысмет олмай.

Бундан сонъ бабасы Абдулланы Тюркиеге окъумагъа ёллай. 1910 сенеси бабасы вефат эткени (ондан эвель анасы, яни 1900 сенеси кечинген) себебинден о Къырымгъа къайта, лякин бираз вакъыттан сонъ тасилини Уфа шеэриндеки мешур «Галия» медресесинде девам этип ола. 1913 с. Ватанынына къайтып, баба изинден оджа зенаатыны кутьмек ниетиле, эвеля Кезлевде, сонъ исе Акъмесджитте оджалыкъ фаалиетини башлай.

Эр джеэттен истидатлы, зекий йигит бу девирге энди арап, фарс, тюрк, франсыз, латин ве рус тиллерини мукеммель огренген эди. Та о девирде А.С. Пушкиннинъ ве Л. Толстойнынъ эсерлерини къырымтатар тилине терджиме эте.

О, озюнинъ «Хаял-омюр» адлы биринджи шиирини 1910 сенеси Тюркиеде, сонъра язгъан «Омюр», «Мужде», «Шаирнинъ руху», «Джермай тюркюси», «Тегенекли чичекли ёл», «Бир тамчы къан», «Васиетим» ве дигер шиирлерини окъугъанда онынъ къальбинде Ватанына, халкъына сынъырсыз севгисини ис этмек мумкюн.

«Омрюмюнъ китабын козьяшнен яздым

Яш несиль, окъу шу «китабны» эр ань:

Сора бу тарихнынъ эсабын джавадан!!!»

(«Васиетим» шииринден)

Абдулла Лятиф-заде эдебиятымызнынъ тарихы, тилимизнинъ инкишафы огърунда джиддий тедкъикъатларнен огърашты. Онынъ 1927 сенеси Харьковда украин тилинде нешир олунгъан «Червоний шлях» («Къызыл ёл») адлы меджмуанынъ декабрь айы санында «Къырымтатар эдебиятынынъ къыскъа обзоры» адлы макъалеси мисаль ола биле. Бу макъаледе эдебиятымызнынъ XIII асырлыкъ тарихы къыскъадан талиль олуна. Абдулла Лятиф-заденинъ «Къырымтатар эдебиятынынъ сонъки деври акъкъында» адлы макъалесини исе «Йылдыз» меджмуасынынъ 1994 сенеси чыкъкъан 3-юнджи санында окъумакъ мумкюн.

О, 1927-1931 сенелери Къырымда Янъы элифбе боюнджа комитетнинъ месуль кятиби сыфатында фааль чалышып, чокъ ишлер япты.

Лякин оны эр шейден зияде илим ве медениет меракъландыра эди.

1931 сенеси Абдулла Лятиф-заде Ленинграддаки (Санкт-Петербург) нефис санат академиясы эркянында эдебиятшынаслыкъ институтынынъ аспирантурасына окъумагъа кире ве оны 1934 сенеси доцент унванында битире. 1934-1937 сенелери белли шаир ве оджа Къырым педагогика институтынынъ доценти сыфатында къырымтатар, эм де рус филологиясы факультетлеринде гъарп эдебиятындан лекциялар окъуп, студентлернинъ ве оджаларнынъ сайгъыларыны къазана.

Абдулла Лятиф-заденинъ сабыкъ талебелери ве сонъра етишип чыкъкъан белли къырымтатар языджы ве шаирлери Амет Мефаев, Джеваире Меджитова ве Юнус Термикъая – оджанынъ самимийлигини, инсаниетлигини, онынъ гъает медениетли ве кениш бельги саиби олгъаныны миннетдарлыкънен хатырлай эдилер.

Къырымтатар эдебиятынынъ темелини къойгъан эдиплеримиз арасында Абдулла Лятиф-заде темелли ер алгъан шаирдир. О, шиириетимизге янъыджа шекиль ве мундериджеге ёл ачкъан тешеббюскяр шаир оларакъ танылды.

Бунъа онынъ 1928 сенеси Акъмесджитте нешир этильген «Янъы саз» адлы шиирлер китабы мисаль ола билир. Кене шу 1928 сенеси Къырымтатар драма театросынынъ санасында эдипнинъ «Омюр баари» адлы пьесасы мувафакъиетнен дефаларджа ойналгъан эди.

Абдулла Лятиф-заде ве Бекир Чобан-заде якъындан дост эдилер. Танышлыкълары та Истанбулда окъугъан заманларындан башлангъан, олар 1930 – 1938 сенелери Къырым АССРнинъ маариф ве медениет ишлеринде къошкъан буюк исселери иле беллилер.

1937 с. март айында иштен бошаталар ве шу сененинъ апрель 19 куню эдипни миллетчиликте къабаатлап аписке быракъалар. Бир йылдан сонъ исе, яни 1938 с. апрельнинъ 17-де Абдулла Лятиф-заде башкъа бир сыра эдиплеримиз киби Акъмесджит шеэриндеки НКВД тюрьмесинде къуршунгъа тизиле.

Эльбет, шаирнинъ эдебий иджады, бизлерге къалдыргъан асабалыгъы ольмейджек. Онынъ эсерлери даима бизим яш несилимизнинъ зеинини, дюньябакъышыны, терен ве фельсефий фикирлернен зенгинлештиреджек, къалплеринде назик ве хош, эм де юксек ислер уянтаджагъына эминмиз. Шаиримизнинъ руху шад олсун…

Къулланылгъан эдебият:

1. Лятиф-заде А. Хаял-омюр. Шиирлер, поэмалар, макъалелер. – Акъмесджит (Симферополь), 2005. – 120 с.

2. Лятиф-заде У. Хатырлавлар / Лятиф-заде А. Хаял-омюр. – Акъмесджит (Симферополь), 2005. – С. 30-34.

3. Мурат Гъ. Театр саньатымызнынъ саифелеринден. – Ташкент, 1990. – 152 с.

4. Нагаев С. Янъы омюр йырджысы / Йылнамелердеки излер. – Ташкент, 1991. – С. 217 – 233.

5. Урсу Д. П. Жизнь и смерть поэта / Лятиф-заде А. Хаял-омюр. – Акъмесджит (Симферополь), 2005. – С. 16-29.

Харахады А.М.,

Къырымтатар медений-тарихий мирасы музейининъ

кучюк ильмий хадими