Якъуб Шакир-Али къыскъа омюр кечирген олса да, озюни истидатлы шаир ве бильгили оджа, Улу мутефиккиримиз И. Гаспринскийнинъ издеш-фикирдеши оларакъ таныткъан миллетимизнинъ джанкуер эвлядыдыр.
Якъуб Шакир-Али 1890 сенеси Багъчасарай шеэринде Тахталы-Джами маалесинде, фукъаре эснаф къорантасында догъа. Балалыгъы ве осьмюрлиги ёкъсуллыкъта кече. Шеэрдеки Рушдие мектебини битирген сонъ, 1905 сенеси, 15 яшында экенде «Терджиман» газетасынынъ басмаханесине ишчи оларакъ кире ве муреттиплик (наборщик) зенаатыны огренип, 1914 сенесинедже чалыша.
Шу девирде басмаханеде чалышыркен, Къырымдан гъайры Бакуда, Уфада, Къазанда басылгъан неширлерни де даима окъуй, бедиий эдебиятнен меракълана, бильгисини мукеммелештире. Дюньябакъышы кеттикче кенишлей, омюр адиселерине къыймет кесебилюв къабилиети арта.
Бойледже, 1905 с. инкъилябы, онынъ нетиджесинде иртиджа (реакция) арекетлери, илери бакъышлы Усеин Шамиль Тохтаргъазы, Асан Чергеев ве дигер шаирлернинъ эсерлери, 1906-1908 сенелери Решид Медиевнинъ реберлиги алтында нешир этильген «Ветан хадими» газетасында инкъилябий-демократик рухтаки макъалелери, 1914 с. Биринджи Джиан муаребеси, 1917-1920 сс. инкъилябы ве ватандашлар дженки, 1920-1921 сс. Къырымда совет акимиетининъ тикленюви ве пекитилюви, 1921-23 сс. ачлыгъы, сонъра «кулак»лар ве «аксинкъиляпчы»лар(контрреволюционер), 1927-1930 сс. репрессиялар, уруфат «реформасы», колхозлаштырув арекетлери ве бир такъым даа нелерни башындан кечирген.
«Чокъ корьген – чокъ билир» дегенлери киби, шу вакъиаларны шаир иджадында, азындан черик асыр бир девирни акс этювде буюк эмиети бардыр.
1916 сенесинден башлап омюрининъ сонъуна къадар Якъуб Шакир-Али эвеля Багъчасарай шеэриндеки Арслан агъа мектебинде, сонъра больгесиндеки – Азек (Плодовое) коюнде ве Акъмесджит шеэри кенарындаки Битакъ кой мектеплеринде оджа вазифелеринде чалыша.
О, бойле шараитте эдебий эсерлер язувнен мешгъуль олып, эдебият алемине ильк адымларыны атып башлагъан ве тонгъуч манзумелерини «Терджиман» газетасы саифелеринде дердж эттирген.
1917 сенесине келиндже Багъчасарай муаллимлери джемиетининъ ярдымы саесинде Акъмесджитте «Къырым оджагъы» газетасы матбаасында «Дуйгъуларым» адлы ильк 32 саифели шиирлер джыйынтыгъы басылып чыкъа. Бу китапкъа шаирнинъ 1915-1917 сенелери язгъан 25 манзумеси кирген.
Совет акимиети девринде язгъан шиирлери «Яш къуввет» ве «Енъи дюнья» газеталарында, «Янъы Чолпан», «Окъув ишлери» ве «Илери» журналларында басылып турды. О, теджрибели халкъ оджасы олгъанындан, язгъан манзуме эсерлеринде, хусусан, бала эдебиятына меиль бере, мектеплерге табиатнынъ бу, яхут шу адиселерини саде усулнен, анълайышлы тиль иле, нефис сёзлернен тасвир эте. Окъуйыджыларда этрафтаки табиаткъа авеслик уяндыра, севги-муаббет ашламагъа гъайрет эте. Онынъ «Танъ», «Къыш», «Мевсим баарь», «Язда», «Денъиз иле ель», «Йылдызлар» ве дигер эсерлери бу джумледендир.
Шаирнинъ «Ветан» адлы манзум эсерини алсакъ, инсан ичюн мукъаддес олгъан Ана – Ватан севгиси, дуйгъусы, шефкъаты, садакъатлыгъы мукъаесе шеклинде дерин ифаде этилир:
Ветан севмек имандандыр,
Биз севемиз Ветанны,
Мемлекетчюн джан берирмиз,
Къазанырмыз биз шанны!
Бир шефкъатлы анадыр о,
Ачар бизге къучакъны,
Инъильтилер, шырылтылар,
Толу эр бир буджагъы.
Бир чокъ язгъан шиирлери эсасен маариф ве медениет меселелерине-халкъны джеалеттен къуртарув ишине багъышлана. Онынъ шиирлери истибдаткъа, джаилликке къаршы исьян мотивлеринен толудыр:
Языкъ, языкъ! Биз олмадыкъ маарифтен мустефид,
Чалышмадан, огренмеден беслеймиз биз бош умид.
Якъ маариф чырагъыны, бер арсланлар къолуна,
Айдынлыкъта козь ташласын эм сагъына, солуна.
Я да дигер «Парча» (1916) адлы шииринде:
Тюшюн истикъбалинъни,
Дюнья унерле дёнер.
Джеалети пек тутсакъ,
Миллет эр шейден сёнер.
Севимли эдибимиз Якъуб Шакир-Али, 40 яшына келип, 1930 сенеси Багъчасарайда «агъыр хасталыкътан» вефат этти. Эки толу дефтер басылмагъан эльязма эсерлери «дженк йыллары» гъайып олды, — деп язылды менбаларда. Лякин, элимиздеки базы малюматлар фаркълы, яхутта, шубели давагъа ёл ачмакъта…
Австралияда яшагъан торуны Рефат Шакир-Алининъ «Къартбабам акъкъында хатырлавларым» адлы макъалесинден ашагъыдакилерни огрендик: «Къартбабам пек яш вефат этти. О, энди 40 яшына кирген эди. Меним бабам (языкъ, ады беян этильмей- А.Х.) башлангъыч мектеп чагъында экен, даа мектепке къатнамагъан эки огълан къардашы Мухтар ве Айдер агълап къаршылагъанлар. Бу вакъиа аилемиз ичюн корюнмез ерден бир фаджиа эди. Ресмий риваетке (версия) коре, къартбабам верем (туберкулёз) хасталыгъындан вефат эткен. Ким билир?
Онынъ вефатындан сонъ, Багъчасарайдаки эвимизге мешин куркли аркъадашлар кельген ве къартбабамнынъ эльязмаларыны истегенлер. Санким, онынъ адына музей ачаджакъ экенлер. Къоркъан къартанам эписини чыкъарып берген.
Ама эльязмалар гъайып олмагън. Мен 1970-инджи сенелери, арбий врач олып чалышкъанда, ара-сыра Москвагъа барып тура эдим. Бабамнынъ риджасынен В.И. Ленин адына Меркезий кутюпханеге бардым. Мени къырымтатар эдебияты болюгине алып кирдилер. Анда мени орта яшлы кучюк эндамлы татар къадынчыгъы гузель кършылап алды. Якъуб Шакир-Алининъ торуны олгъанымы бильген сонъ, мени къучакълады ве бир оба журналлар, эльязмалар кетирип огюме къойды. Чокъсы къартбабамнынъ эсерлери – арап уруфатында язылгъан шиирлери ве макъалелери эди.
Мен арап язысыны танымагъанымы айттым. Къадын исе: — Бутюн бизим белямыз бундадыр, — деп джевапланды.
Онынъ бу сёзлери не къадар терен фаджиалы мана ташыгъаныны мен о заман анъламадым…» (рус тилинден терджимеси-А.Х.)
Иште, окъуп бильгенимизден, акъикъатта, ким билир?! Заманы келиндже бельки ильмий теткъикъатлар нетиджесинде янъы малюматлар мейдангъа чыкъар. Ве арап уруфатында олгъан янъы эсерлери дюнья юзюни корер…
Эр не исе, истидатлы шаиримизнинъ эсерлери та о замандан шимдие къадар эп огренильмекте, эм де янъы китапларгъа эсерлери кирсетильмекте. Бунынен онынъ ады яшамакъта, эм яшар… Иншалла!
Къулланылгъан эдебият:
1. Шемьи-заде Э. Шаир Якъуб Шакир-Али.// Ленин байрагъы.- 1967. — дек. 9.
2. Дерменджи А. Якъуб Шакир-Али – шаир ве оджа. // Ленин байрагъы.- 1970. — март 28.
3. Джавтобели З. Халкъ шаири. // Йылдыз. – 1982.- №2 — С.129-132.
4. Саадет ичюн. Шиирлер, поэмалар, пьеса. /Тертип этиджилер: А. Алтанълы ве диг./ Якъуб Шакир-Али. Шиирлер. — С. 101-131.
5. Рефат Шакир-Алиев. Воспоминания о дедушке. /Altabash (50/51, Dez. 2008) – электрон ресурс.
Харахады А.М.,
Къырымтатар медений-тарихий мирасы музейининъ
кучюк ильмий хадими.
